Help u zelf
Het genre van de zelfhulp ontleent zijn naam aan een boek uit 1859. In dat jaar gaf de Engelse uitgever John Murray twee boeken uit die de geschiedenis zouden ingaan en uiteindelijk van invloed zouden zijn op hoe velen tegen het leven aankijken. On the origins of species van Charles Darwin kennen we als een iconisch boek, maar het was Self-help van Samuel Smiles dat de meeste reuring veroorzaakte en verreweg het best verkocht. Bij zijn dood waren er in Europa en Amerika meer dan 250.000 exemplaren van verkocht, wat voor die tijd een enorm aantal was. En zijn roem strekte zich tot ver buiten de Engelstalige wereld uit. Zo had de Ottomaanse onderkoning van Egypte bijvoorbeeld naast Koranverzen ook allemaal passages uit Self-help op zijn muren staan.[1]
Smiles, een tot dokter opgeleide Schot, was een man met progressieve ideeën. Op zijn zesentwintigste zei hij de medische praktijk vaarwel en ging hij aan de slag als redacteur bij de Leeds times, een radicaal blad waarin werd opgeroepen tot politieke hervormingen. Maar gaandeweg begon Smiles het idee te krijgen dat die hervormingen alleen zin hadden als ook mensen zouden veranderen. “Geen enkele wet, hoe streng ook, kan een luiaard vlijtig maken, de verspiller spaarzaam of de dronkaard sober”, zou hij daar uiteindelijk in Self-help over schrijven.[2]
Hij was al een tijdje op dat idee aan het broeden toen hij werd benaderd door een zogeheten ‘mutual improvement society’. Aangezien hoger onderwijs in die tijd voornamelijk was voorbehouden aan de hogere standen, bestond er bij grote groepen mensen de behoefte om zich verder te ontwikkelen. Dat organiseerden ze veelal zelf en een van de clubs waarin dat gebeurde nodigde Smiles uit om een lezing te komen geven. Smiles nam de uitnodiging aan en sprak over ‘mannen van karakter’, die door hard werken waren opgeklommen en waar de toehoorders een voorbeeld aan konden nemen. Zo besprak hij onder meer de uitvinder James Watt, bekend van zijn werk aan stoommachines, schrijver Sir Walter Scott en George Stephenson, de spoorwegman.
Die lezing met al zijn ‘van krantenjongen tot miljonair’-verhalen zou de basis vormen voor Self-help. Het boek is één groot pleidooi voor wat we nu ‘een leven lang leren’ zouden noemen. Leren met als doel kennis vergaren en karakter ontwikkelen. Als je dat combineerde met hard werken en doorzettingsvermogen en als je daarbij zuinig leefde en beleefd was, dan konden ook mensen onderaan de sociale ladder zich opwerken.
Dat idee viel goed in een tijd, waarin de Industriële revolutie en de ermee gepaard gaande economische groei voor een sterk vooruitgangsgeloof zorgde. Velen waren ervan overtuigd dat het leven beter zou worden en dat menigeen daarvan kon meeprofiteren. Self-help was bedoeld als hulpmiddel om daarvoor te zorgen. Zo wilde Smiles bijdragen aan de verheffing van het volk. Maar dan moest dat volk ook wel de geboden kansen pakken. Deed je dat niet, dan vroeg je er zelf om dat je arm was. Zo maakte Smiles een onderscheid tussen waardige en onwaardige armen en veroorzaakte hij veel ophef met zijn stelling dat de waardige armen ook ‘gentlemen’ waren, net als de leden van de hogere standen.[3]
Self-help werd al vrij snel, in 1862, in het Nederlands vertaald. Eerst als Help u zelven en in latere drukken als Help u zelf. Na 1865 begon de Industriële revolutie ook in Nederland breed op stoom te komen. In die context werd Help u zelf ook hier populair bij hervormers die het wilden gebruiken om het volk te verheffen. Zo gaf bijvoorbeeld de Delftse industrieel Van Marken het aan al zijn arbeiders op hun eerste werkdag. Die zouden op die manier hun eigen lot kunnen verbeteren.[4]
Aan de Nederlandse vertaling was een uiterst lovende recensie in De Gids voorafgegaan. In maar liefst 30 pagina’s werd de loftrompet gestoken en het boek van Smiles aangeraden aan allen die hun ‘maatschappelijken toestand’ wilden verbeteren. Twee decennia eerder had Potgieter in hetzelfde blad zijn beroemde allegorie geschreven, waarin hij Jan Salie opvoerde als verbeelding van de lamlendige Nederlandse volksgeest, die maakte dat de industriële revolutie hier nog nauwelijks zijn vruchten had afgeworpen. Het boek van Smiles leek het ideale middel om die geest te doorbreken. Want: ‘Hard werken, sober leven, ’t moge mannen van groote bekwaamheden en grooten voorspoed vormen’, aldus De Gids.[5]
Op die manier zou ook de rol van de staat kunnen worden teruggedrongen, zo betoogde de schrijver van het stuk. Hij refereerde daarbij aan het citaat van John Stuart Mill, dat Smiles als motto van zijn eerste hoofdstuk had gekozen. “Wel sprak John Stuart Mill een waar woord, toen hij beweerde dat ‘de waarde van een Staat ligt in de waarde der burgers, die den Staat uitmaken’ (…) Wie zich zelven regeert, wie dus alleen op eigen krachten steunt en niet op die van overheid of begunstiger om in de wereld voort te komen, hij heeft een gevoel van vrijheid en van onafhankelijkheid, dat in al zijne handelingen doorstraalt.” Als voldoende mensen -of eigenlijk mannen, want daar draait het bij Smiles en in De Gids om- zo in het leven staan, dan hoeft de staat niet langer “de rol van zorgende moeder voor de volken te spelen”. In plaats daarvan wordt zij dan een “trouwe wachtster, die waakt dat niemand belemmerd wordt in de ongestoorde uitoefening zijner natuurlijke regten.”
Als iedere burger zich op deze manier ontwikkelt en zichzelf zo in staat stelt een menswaardig bestaan op te bouwen, dan kan de staat zich beperken tot een minimale rol op de achtergrond, zo dacht Smiles inderdaad. Het is dit idee dat ervoor zorgde dat Self-help in de jaren ’80 van de twintigste eeuw in Groot Brittannië opnieuw immens populair werd bij de Tories onder Margaret Thatcher. Zo werd de man die begaan was met de verheffing van het volk tot profeet van het kapitalisme gebombardeerd.[6]
Smiles zou nog een aantal boeken schrijven die in het verlengde lagen van Self-Help, zoals Character (1871), Thrift (1875) en Duty (1880). Ze zouden geen van allen zo populair worden als zijn debuut, iets wat je bij schrijvers van zelfhulpboeken vaker ziet. Zijn laatste manuscript kreeg hij ook niet meer uitgegeven. Smiles overleed uiteindelijk in 1904 op 91-jarige leeftijd.
[1] Hunter, J. (2017) The spirit of Self-help. A life of Samuel Smiles Londen: Shepheard-Walwyn publishers ltd.; Smith, Mark K. (2009) ‘Samuel Smiles and self-help’, in: The encyclopedia of pedagogy and informal education Hier online: https://infed.org/mobi/samuel-smiles-and-self-help/; Whelan, C. B. (2004) Self-Help Books and the Quest for Self-Control in the United States 1950-2000 Proefschrift University of Oxford.
[2] Smiles, S. (1862) Help u zelven. Proeven van geestkracht en volharding uit het leven van beroemde mannen Amsterdam: Loman & Verster, p.2
[3] Smiles richtte zich eigenlijk alleen op mannen. Er waren ook zelden vrouwen in de ‘mutual improvement societies’ te vinden.
[4] Carmen Van Praet (2015) Liberale hommes-orchestres en de sociale kwestie in de negentiende eeuw. Tussen lokaal en internationaal Proefschrift Universiteit Gent
[5] Pieter Nicolaas Muller, Help U Zelven in De Gids, jaargang 24 (1860) p. 485-516. Hier in zijn geheel te lezen: https://www.dbnl.org/tekst/_gid001186001_01/_gid001186001_01_0050.php Overigens is inmiddels duidelijk dat het in Nederland nogal meeviel met die Jan Salie geest, maar het werd in die tijd in bepaalde kringen wel degelijk zo beleefd.
[6] Smith, Mark K. (2009)